تعريف سوختن: تركيب مواد با اكسيژن را سوختن مي نامند.

انواع سوختن: سوختن از نظر سرعت تركيب اكسيژن با مواد به دو دسته تقسيم مي شود.

الف: سوختن كند (بطئي)

سوختن تند (آتش)

الف: سوختن كند (بطئي): هر گاه اكسيژن با ماده اي آرام آرام تركيب شود بوطري كه توليد شعله ننمايد، سوختن كند ناميده مي شود مانند: زنگ زدن آهن – سوختن غذا در بدن – اكسيد شدن مس و غيره، به اين سوختن اكسيداسيون هم گفته مي شود.

ب: سوختن تند (آتش): هرگاه اكسيژن با ماده اي سريع تركيب شود بطوري كه توليد شعله نمايد، سوختن تند يا آتش ناميده مي شود.

تعريف شعله: هر ماده اي كه با اكسيژن تركيب شود و توليد نور و حرارت نمايد، نور حاصل را شعله گويند.

آتش براي بشر بسيار مفيد بوده و كاربرد آن در اكثريت صنايع و منازل و بيمارستانها و غيره مشاهده مي گردد. اين نوع آتش ها كه در جهت خدمت به بشر بكار مي روند آتش هاي مفيد يا قابل كنترل يا آتش هاي خواسته ناميده مي شوند.

اگر آتش از كنترل خارج شود يا آتشي ناخواسته بوجود آيد به آن آتش سوزي گويند.

آتش سوزي هميشه خسارات مالي و حتي جاني را بدنبال دارد.

عوامل بوجود آمدن آتش: آتش از سه عامل تشكيل مي گردد:

الف: مادة سوختني

ب: حرارت

ج: اكسيژن

الف: ماده سوختني: ابتدا بايد ماده اي باشد كه بسوزد مثلاً چوب – پارچه – كاغذ – نفت – گاز و هر ماده اي كه ميل تركيبي با اكسيژن داشته باشد* ماده سوختني ناميده مي شود.

ب: حرارت: هر ماده اي جهت سوختن بايد گرم شود مثلاً قوتي كبريت روشن زير كاغذ قرار گيرد، كاغذ را گرم مي كند، وقتي گرما به حد معيني رسيد، كاغذ آتش مي گيرد، پس براي آتش گرفتن مواد، حرارت لازم است.

ج: اكسيژن: هر ماده اي براي سوختن به اكسيژن نياز دارد، اگر شمع را در داخل ظرفي قرار داده و درب آن را ببنديم، بطوري كه هوا وارد ظرف نشود شمع خاموش مي شود، ملاحظه مي گردد كه آتش به اكسيژن نياز دارد تا باقي بماند.

براي سادگي در يادگيري مطلب در آتش نشاني سه عامل تشكيل دهندة آتش را به شكل مثلث نشان مي دهند كه به آن مثلث آتش مي گويند.

تجربه نشان داده است كه در اكثر محيط ها سه عامل آتش سوزي وجود دارد مثلاً در يك اطاق، ماده قابل اشتعال وجود دارد مانند فرش،

-                  حرارت وجود دارد مانند حرارت يك بخاري

-                  اكسيژن هم در هوا وجود دارد

ولي آتش سوزي رخ نمي دهد، لذا بايد عنوان نمود كه براي آتش گرفتن يك مادة قابل اشتعال سه شرط لازم است يعني ماده قابل اشتعال بايد داراي سه شرط باشد تا آتش بگيرد.

الف: ماده قابل اشتعال بايد در حال بخار باشد

ب: اكسيژن باندازه كافي وجود داشته باشد

ج: حرارت به ميزان كافي باشد

الف: مادة قابل اشتعال بايد در حال بخار باشد: تمامي مواد قابل اشتعال براي آتش گيري بايد به بخار تبديل شوند و طبعتاً به شكل گازي باشند. اين بخار يا گاز بايد به مقداري باشد كه با اكسيژن محيط مخلوط قابل اشتعالي را بوجود آورد. اگر اين مخلوط تشكيل نگردد عمل آتش سوزي صورت نمي گيرد، مثلاً گازوئيل به صورت مايع نمي شوزد و بايد به بخار تبديل گردد و با اكسيژن مخلوط قابل اشتعالي ايجاد نمايد، حتي چوب براي سوختن بايد به بخار تبديل شود ولي در چوب عمل تبديل به بخار توسط شكستن مولكولها صورت مي گيرد.

ب: اكسيژن به اندازه كافي وجود داشته باشد: ميزان اكسيژن محيط بايد به اندازه اي باشد كه مخلوط قابل اشتعالي را بوجود آورد كه اين ميزان اكسيژن داراي يك حداقل و يك حداكثر مي باشد. در موارد مختلف اين ميزان متفاوت است مثلاً در گاز شهري براي اشتعال سريع (انفجار) نياز به 2/85 الي 8/95 اكسيژن مي باشد، كمترين مقدار اكسيژني كه مواد خاص در آنها مي سوزد 3% مي باشد.

ج: حرارت به ميزان كافي باشد: مواد قابل اشتعال براي آتش گيري نياز به حرارت دارند و حرارت بايد به اندازه اي باشد كه ماده را به نقطه اشتعال برساند.

نقطة اشتعال: كمترين درجه حرارتي را كه يك ماده بايد دريافت كند تا آنقدر بخار قابل اشتعال متصاعد نمايد كه با دريافت شعله يك احتراق موقتي و كوتاه بوجود آورد و عمل احتراق ادامه نيابد. اگر بخواهيم عمل احتراق ادامه يابد بايد مادة قابل اشتعال را به نقطة آتش برسانيم.

نقطة آتش: كمترين درجه حرارتي را كه يك ماده بايد دريافت كند تا با رسيدن منبع آتش زنه مشتعل و با دور كردن منبع آتش زنه فوق قادر به اشتعال باشد، نقطه آتش نامند، بطوري كه ملاحظه مي شود اختلاف بين نقطة آتش و نقطه اشتعال در اين است كه درجة حرارت مورد لزوم در نقطة اشتعال فقط براي يك احتراق موقتي مي باشد و در صورتيكه در نقطة آتش درجه حرارت بايد آنقدر بالا باشد كه بتواند احتراق ادامه يابد درنتيجه حرارت نقطة آتش كمي بالاتر از نقطه اشتعال است. ملاحظه مي شد كه جهت انجام احتراق در دو حالت بالا حتماً منبع آتش زنه نياز مي باشد. ولي گايه حريقها بدون منبع آتش زنه صورت مي گيرد بدين صورت كه حرارت مادة قابل اشتعال را درجه خودسوزي مي رساند.

درجه حرارت خودسوزي: كمترين درجه حرارتي را كه يك مادة قابل اشتعال بدون احتياج به منبع آتش زنه ؛خود به خود؛ مشتعل شود درجه حرارت خودسوزي گويند.

** اطفاء يا خاموش كردن آتش **

مثلث آتش را درنظر بگيريد جهت خاموش كردن آتش كافي است كه يك ضلع مثلث را قطع نماييم: براي اين عمل هر ضلع مثلث به روشي خاص قطع مي گردد و درنتيجه سه روش جهت خاموش كردن آتش بكار مي رود.

1- روش سرد كردن

2- روش خفه كردن

3- روش جداسازي

1- روش سرد كردن: همانطور كه از نامش پيداست با قطع ضلع حرارت انجام پذير است، براي انجام اين عمل بهترين ماده، آب مي باشد كه اكنون در تمام آتش نشاني ها مرسوم مي باشد. بعنوان مثال آتش سوزي چوب را مي توان بيان كرد. وقتي چوب دچار آتش سوزي مي گردد، اگر روي آن آب ريخته شود خاموش مي شود.

2- روش خفه كردن:  اين عمل با قطع ضلع اكسيژن امكان پذير است يعني اگر ضلع اكسيژن در مثلث آتش قطع گردد حريق خاموش مي شود. اين عمل در آتش نشاني با پودر خاموش كنندة آتش نشاني صورت مي گيرد و اگر آتش سوزي بزرگ باشد با كف آتش نشاني آن را خفه مي كنند. در آتش سوزيهائي كه وسايل و ادوات آتش نشاني وجود ندارد مي توان از وسايل ساده نيز استفاده كرد مثلاً يك پتوي خيس مي تواند يك شبكه نفت را خاموش كند و يا يك درب تابه مي تواند روغن مشتعل در تابه را خامش كند، حتي خاك و ماسه مي تواند، مايع نفتي كه روي زمين جاري است و آتش گرفته را خاموش نمايد.

3- روش جداسازي: هرگاه بتوانيم در آتش سوزيها از رسيدن مادة سوختني به شعله جلوگيري بعمل آوريم، آتش خاموش مي شود مانند بستن شير گاز كه از رسيدن گاز به شعله جلوگيرر و درنتيجه آتش خاموش مي شود كه به اين عمل جداسازي گويند.

جداسازي يك روش خاموش كردن آتش است كه در بسياري از موارد ابزار چنداني نياز ندارد. مثلاً وقتي كالائي دچار آتش سوزي مي گردد اجناس اطراف آن را دور مي نمائيم تا از سرايت آتش به اجناس ديگر جلوگيري بعمل آيد و يا وقتي در جنگل درختي دچار آتش سوزي مي گردد جهت جلوگيري از سرايت آتش به درخت هاي ديگر، درخت هاي اطراف محل آتش سوزي را قطع مي كنند و شعله در وسط باقي مي ماند و چون مادة سوختني در دسترس ندارد خود به خود خاموش مي گردد.

دسته بندي آتش سوزي: آتش سوزي را از نظرهاي مختلفي دسته بندي مي كنند مثلاً نوع مادة سوختني – از نظر نوع اطفاء – از نظر رنگ شعله و غيره. ساده ترين دسته بندي از نظر مادة سوختني است.

آتش سوزي از نظر مادة سوختني: مواد در طبيعت به سه شكل وجود دارند.

1- جامد

2- مايع

3- گاز

1- آتش سوزي جامدات قابل اشتعال: هرگاه مادة سوختني مشتعل شود و از خود خاكستر بجا بگذارد. اين نوع آتش سوزي را آتش سوزي جامدات گويند و بهترين روش براي خاموش كردن آن، روش سرد كردن مي باشد. در اين نوع آتش سوزيها عمل سرد كردن با آب صورت مي گيرد پس حريق جامدات را با آب خاموش مي كنيم.

در صورت حريق جامداتن وضعيت هاي خاص و يا شرايط خاص نيز وجود دارد.

الف: آتش سوزي وسايل برقي: آتش سوزي وسايل برقي جزء آتش سوزيهاي جامدات با شرايط خاص مي باشد يعني نمي توانيم آنها را با آب خاموش كنيم، زيرا احتمال برق گرفتگي در آنها وجود دارد. در اين نوع آتش سوزيها ابتدا بايد برق را قطع و سپس با خاموش كننده هاي CO2 (گاز كربنيك) حريق را اطفاء نمود.

آتش سوزيهاي وسايل برقي معمولاً به دلايل زير بوجود مي آيند:

1- استفاده از سيم هاي نامناسب براي وسايل برقي

2- اتصالي در يك قسمت از سيستم برق رساني

3- اتصالي در اثر فرسودگي عايق هاي لاستيكي سيم ها

4- استفاده از فيوزهاي نامناسب

5- استفاده از يك پريز براي چند وسيلة برقي

6- استفاده از وسايل برقي معيوب و دست كاري آنها توسط افراد ناوارد

7- استفاده افراد ناوارد از وسايل برقي و ادوات برقي

ب: فلزات قابل اشتعال: بعضي از فلزات مانند سديم – پتاسيم – كلسيم – آلومينيم – منيزيم و باريم داراي خاصيت اشتعال شديد مي باشند و در موقع آتش سوزي با نور ذخيره كننده اي مي سوزند، براي خاموش كردن اين فلزات ماسة صددرصد خشك و پودر خشك مخصوص فلزات مفيد مي باشد، براي مثال مي توان به بررسي يك فلز پرداخت:

** سديم **

مشخصات: فلزي نورم، نقره اي رنگ – روي آب شناور مي ماند (وزن حجمي 97%) با آب شديداً فعل و انفعال شيميايي همراه با شعله انجام مي دهد. بخارات آن شديداً تحريك كننده است.

نحوة نگهداري: اين فلز را در ظروف شيشه اي درحاليكه در زير مواد نفتي قرار گرفته است نگهداري و حمل و نقل مي كنند.

خطرات: سديم در تماس با رطوبت هوا باعث تجزية آنها گرديده و توليد گاز هيدروژن و حرارت كافي براي شعله ور شدن آن مي نمايد.

آتش سوزي: هنگام آتش سوزي سديم بايد از دستگاه تنفسي و البسه كاملاً استحفاظي جهت جلوگيري از هرگونه تماس با اين فلز استفاده گردد. در اطفاء اين آتش سوزي نبايد به هيچوجه از آب و يا هرگونه مادة اكسيژن دار استفاده نمود. جهت خاموش كردن آتش سوزي سديم بايد از ماسة صددرصد خشك و پودر شيميائي مخصوص استفاده گردد.

تذكرات مهم: در محلهايي كه سديم نگهداري مي گردد بهتر است وسايل حفاظتي در دسترس افراد باشد، در صورتيكه هيچگونه وسايل حفاظتي در دسترس نباشد بايد سريعاً محل را ترك كرد.

ج: آتش سوزي گردها و مواد منفجره: منظور از مواد منفجره در اين بحث مواد منفجره از نوع سبك يا تجاري مي باشد مانند انواع باروتها، ديناميت ها – چاشني ها و غيره، اگر در اين گونه مواد منفجره آتش سوزي رخ دهد بلافاصله تمام مواد در يك لحظه با انفجار از بين مي روند و قدرت پرتاب تكه هاي ناشي از انفجار در اينگونه مواد تا شعاع 200 متر مي باشد. بنابراين مبارزه با اين مواد زماني آغاز مي شود كه آتش به آن نرسيده باشد و بايد از سرايت آتش به اين مواد جلوگيري شود و براي مبارزه بايد به موارد زير توجه كرد.

1- شعاع خطر بايد از نوع درجه يك اعلام گرديده تا از ورود افراد متفرقه جلوگيري شود.

2- افراد آتش نشاني و وسايل مربوطه بايد دور از شعاع خطر يعني بفاصلة 200 متر يا در پشت پناهگاهي مستقر شوند.

3- اطلاع به مقامات انتظامي و احضار كارشناس مربوطه

4- استفاده از حداقل افراد براي نزديك شدن به محل مواد منفجره و افراد منتخب براي نزديك شدن به محل بايد از حائل يا حفاظ استفاده نمايند و ضمناً افرادي كه جهت مبارزه وارد منطقه مي شوند بايد داراي اطلاعات زير باشند:

الف: آشنايي با موقعيت محل

ب: آشنايي با محل دقيق مواد منفجره

ج: عكس العمل مواد منفجره در برابر حرارت

د: نوع و مقدار مواد منفجره

افراد آتش نشان بايد سعي تمايند از سرايت آتش به مواد منفجره جلوگيري نمايند و ضمن خاموش كردن آتش، بوسيلة آب مواد منفجره را خيس نمايند تا خاصيت انفجاري آنها از بين برود.

در صورت عدم امكان جلوگيري از سرايت آتش به مواد منفجره بايد بلافاصله از محل دور شده و در صورت انفجار به حالت درازكش برروي زمين قرار گرفت.

2- آتش سوزي مايعات قابل اشتعال: خطر آتش سوزي مايعات قابل اشتعال بستگي مستقيم به خاصيت تبخير شدن آنها دارد كه اثر دريافت حرارت از محيط يا يك منبع حرارتي ديگر بخار كافي براي اختلاط با هوا توليد و مخلوط قابل اشتعال يا انفجاري را مهيا سازند. مايعات قابل اشتعال مانند روغن – بنزين – گازوئيل – نفت – الكل و غيره. بايد توجه داشت كه وسعت آتش سوزي ماتيعات بستگي به سطح تماس مايع با اكسيژن يا هواي محيط دارد. مثلاً در يك منبع نفت وسعت آتش سوزي بستگي به سطح تماس نفت با اكسيژن يا هواي محيط دارد و ارتفاع منبع در گسترش آتش سوزي نقش ندادر. ولي بايد توجه داشت كه ارتفاع در ادامة حريق مؤثر مي باشد. جهت اطفاء آتش سوزي مايعات قابل اشتعال بهترين روش، روش خفه كردن مي باشد. اين عمل را مي توان با مواد و ابزار مختلف انجام داد و انتخاب مواد و ابزار بستگي به شرايط حريق دارد. اگر وسعت حريق كم باشد مي توان آن را با خاموش كننده هاي پودري خاموش نمد و اگر وسعت حريق زياد باشد اجباراً بايد آن را با كف هاي آتش نشاني خامش نمود. حتي تحت شرايط خاص مي توان در حريق هاي كوچك از يك پتوي خيس يا يك پارچه كلفت خيس جهت خاموش كردن حريق استفاده نمود.

3- آتش سوزي گازهاي قابل اشتعال: آتش سوزي گازهاي قابل اشتعال يكي از آتش سوزيهاي خطرناك محسوب مي شوند كه بايد مورد توجه خاص قرار گيرند. تعداد گازهاي قابل اشتعال بسيار زياد بوده و مطالعه برروي آنها مدت زياد وقت لازم است ولي در اين جا به سه گاز قابل اشتعال كه بيشتر در صنايع و منازل مورد استفاده قرار مي گيرد، مي پردازيم.

الف: گاز مايع:

گاز مايع مخلوطي از دو گاز بوتان C4H10 و C3H8 مي باشد اين گاز در منازل و صنايع مورد استفاده قرار مي گيرد. جهت راحتي در انتقال اين گاز، آن را به صورت مايع در سيلندرهاي كوچك و بزرگ حمل مي نمايند. ميزان اختلاط اين گاز در فصول مختلف متفاوت مي باشد كه طبق جدول زير مشخص شده است.

با آگاهي نسبت به مطالب فوق بحث گاز را بدين صورت ادامه مي دهيم. خطر گاز را مي توان به دو دسته تقسيم نمود.

1- زمانيكه گاز آتش گرفته است (مرحلة كم خطر)

2- زمانيكه گاز پخش شده و آتش نگرفته است (مرحلة پرخطر)

1- زمانيكه گاز آتش گرفته است:  روش خاموش كردن در اين نوع آتش سوزيها مراحل مختلف دارد:

الف: در اين مرحله با بستن شير، آتش خاموش مي گردد (روش جداسازي)

ب: اگر شير گاز براثر آتش سوزي خراب شده باشد، شعله را به هيچوجه خاموش نمي كنيم و كپسول گاز را به محيط باز انتقال مي دهيم. بايد توجه داشت كه قبل از اين عمل بايد مسير را ايمن نمائيم. ايمن نبودن بدين مفهوم است كه مواد قابل اشتعال را بايد از سر راه برداشت و از اثبات شعله به آنها جلوگيري بعمل آورد.

ج: اگر انتقال كپسول به محيط باز امكان نداشت بايد محل آتش سوزي را از مواد قابل اشتعال خالي نمود و توسط آب عمل سرد كردن را انجام داد. ولي به هيچوجه نبايد شعله گاز را خاموش كرد.

2- زماني كه گاز پخش شده و آتش نگرفته است: در اين مرحله كه در آتش نشاني آن را مرحلة خطر مي نامند مسئله حساستر است. بدين صورت كه وقتي گاز در محيطي پخش گردد اگر به درصد انفجار برسد با رسيدن كوچكترين جرقه انفجار صورت مي گيرد. جهت جلوگيري از انفجار اينگونه محيط ها بايد رعايت اصول زير را نمود:

1- قبل از ورود به محيط گازي بايد فيوز را قطع كرد و فيوز را همراه خود نگه مي داريم، اگر فيوز برق در محيط گازي باشد بايد خارج از محيط گازي برق را قطع نمود.

2- بايد كلية منابع حرارت و شعله ها را خاموش نمود.

3- اگر لباسهاي انسان از جنسي باشد كه ايجاد جرقه نمايد بايد لباس را خيس كرده و بعد وارد محيط شويم

4- ابتدا از خروج گاز و نشت آن جلوگيري مي نمائيم، اگر امكان اين موضوع نباشد بايد كپسول گاز را به محيط مناسب از مسير امن، برده و آن را روشن نمائيم.

5- جهت از بين بردن محيط گازي ابتدا پنجره ها را باز مي نمائيم. برخورد دست با دستگيره ممكن است ايجاد جرقه نمايد، جهت جلوگيري از اين موضوع بايد دستكش در دست نمود و اگردستكش نبود بايد دست ها يا دستگيره را خيس كنيم.

6-آتش سوزی,